Պատրա՞ստ ենք արդյոք խոսել պետական ծառայության համակարգում սեռական ոտնձգությունների մասին. հետազոտություն Վրաստանում  

Աշխատանքի շուկայում կանանց նկատմամբ սեռական ոտնձգությունների հիմնախնդիրը հայ իրականության մեջ քիչ հետազոտված թեմա է համարվում, առավել ևս, եթե խոսքը պետական ծառայության համակարգում այդ երևույթի դրսևորումների մասին է: Ահա թե ինչու հարևան Վրաստանում այս թեմայով 2021 թվականին անցկացված հետազոտությունն անշուշտ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև Հայաստանի համար: Խոսքը Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն-Վրաստանի (ՀՌԿԿ) իրականացրած «Աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունները Վրաստանի քաղծառայության համակարգում» ուսումնասիրության մասին է: Այն անցկացվել է ՄԱԿ-Կանայք կառույցի «Լավ կառավարում հանուն գենդերային հավասարության Վրաստանում» ծրագրի շրջանակներում՝ Նորվեգիայի արտաքին գործերի նախարարության աջակցությամբ և Վրաստանի քաղաքացիական ծառայության բյուրոյի հետ համագործակցությամբ:

Ի՞ՆՉ ՆՊԱՏԱԿ ՈՒՆԵՐ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հետազոտության նպատակն էր բացահայտել պետական ծառայության համակարգում կանանց նկատմամբ սեռական ոտնձգության դրսևորումների ձևերն ու գնահատելու դրանց տարածվածությունը, ինչպես նաև պարզելու աշխատավայրում սեռական ոտնձգության հանդեպ վերաբերմունքը և այդ երևույթի մասին իրազեկվածությունը, ներառյալ՝ դրա պատճառների, հետևանքների, ռիսկերի, պաշտպանության և կանխարգելման մեխանիզմների և գործող օրենսդրության մեջ առկա կարգավորումների մասին:

Հետազոտությունն անցկացվել է քանակական և որակական մեթոդների կիրառմամբ: Անցկացվել են հարցումներ, որոնց մասնակցել է 461 քաղծառայող, և 35 խորացված հարցազրույցներ: Հարցվածների 2/3-ը կամ 313-ը եղել են կանայք։ Քաղծառայողներից 181-ը եղել են մինչև 34 տարեկան, 161-ը՝ 35-44 տարեկան, 119-ը՝ 45 տարեկանից բարձր։ Հարցվածների մեծ մասը՝ 262-ը, աշխատում էին կենտրոնական իշխանության մարմիններում, 78-ը՝ տեղական կառավարման մարմիններում, 35-ը՝ դատարանների աշխատակազմում, 33-ն աշխատում էին ենթագերատեսչական մարմիններում։ Հետազոտության ընթացքում պահպանվել են էթիկայի բոլոր նորմերը:

ՍԵՌԱԿԱՆ ՈՏՆՁԳՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ

Աշխատավայրում կանանց նկատմամբ սեռական ոտնձգությունը մարդու իրավունքների լուրջ խախտում է, որը նաև հավասար հնարավորությունների, արժանապատիվ աշխատանքի հասանելիության լուրջ խոչընդոտ է։

Ուսումնասիրության հեղինակներն առաջաբանում նշում են, որ, տեսականորեն, սեռական ոտնձգության կարող են ենթարկվել և՛ կանայք, և՛ տղամարդիկ, սակայն պրակտիկայում կանայք աշխատավայրում շատ ավելի հաճախ են տուժում սեռական ոտնձգություններից։ Դա կարելի է բացատրել գոյություն ունեցող գենդերային նորմերով, ինչպես նաև իշխանական լծակներին տիրապետելու առումով կանանց և տղամարդկանց միջև անհավասարությամբ: Այլ կերպ ասած, կանայք շատ ավելի քիչ են ներկայացված ղեկավար պաշտոններում, և վերադաս տղամարդկանց ենթակայության տակ գտնվելու դեպքում տարբեր տեսակի ճնշումների ենթարկվելու ավելի բարձր ռիսկ ունեն:

Աշխարհի տարբեր երկրներում անցկացված հարցումները ցույց են տալիս, որ աշխարհում 18 և ավելի տարեկան կանանց 75%-ը կամ առնվազն 2 միլիարդ կանայք աշխատավայրում ենթարկվել են սեռական ոտնձգությունների։

Եվրամիության մեկ այլ ուսումնասիրության համաձայն, որի ընթացքում հարցումներ են անցկացվել 42 հազար կանանց շրջանում, կանանց 55%-ը սեռական ոտնձգության է ենթարկվել մինչև 15 տարեկան դառնալը։ Սեռական ոտնձգության ենթակված կանանց 32%-ը նշել է, որ արարքը եղել է կամ գործընկերոջ, կամ ղեկավարի, կամ էլ հաճախորդի կողմից։

 Չնայած աշխատավայրերում սեռական ոտնձգությունների ենթարկվելը բավականին տարածված երևույթ է աշխարհում, խնդիրը մնում է չլուսաբանված և որոշ դեպքերում չգիտակցված: Բացի այդ, աշխատավայրում սեռական ոտնձգության սահմանումները տարբեր երկրների ազգային օրենսդրություններում տարբեր են։ Ոտնձգությունների ենթարկվածները սովորաբար չեն բարձրաձայնում խնդրի մասին, քանի որ կամ չեն ցանկանում, կամ վախենում են հետևանքներից՝ ամոթանք, մեղադրանք, աշխատանք կորցնել։ Ուսումնասիրությունները փաստում են, որ աշխատավայրում սեռական ոտնձգության ենթարկվելը կործանարար հետևանքներ է ունենում կանանց ֆիզիկական ու հոգեկան առողջության վրա, նրանք հաճախ են տառապում դեպրեսիայով, հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումներով։

ԻՆՉ ՉԱՓՈՎ  ԵՆ ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՍԵՌԱԿԱՆ ՈՏՆՁԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ

Հետազոտությունը պարզել է, որ Վրատանի քաղծառայության համակարգում սեռական ոտնձգությունն ու գենդերային կարծրատիպերը լայնորեն տարածված են։

• Հարցման մասնակիցների մեկ երրորդը հայտնել է, որ սեռական ոտնձգության է ենթարկվել պետական ​​ծառայության մեջ:
• Կենտրոնական կառավարման մարմիններում աշխատող յուրաքանչյուր հինգ հարցված կանանցից երկուսը ասել են, որ իրենք ենթարկվել են աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունների:
• Հարցվածների կեսը, ովքեր 20 և ավելի տարիներ են անցկացրել քաղաքացիական ծառայության մեջ, հայտնել են, որ իրենց ծառայության ընթացքում ենթարկվել են սեռական ոտնձգությունների:
• 35 տարեկանից ցածր կանայք և պետական ​​ծառայողները ավելի հավանական է, որ սեռական ոտնձգությունների են ենթարկվեն:
• Կին հարցվածների ավելի քան մեկ հինգերորդը նախորդ 12 ամիսների ընթացքում ենթարկվել է սեռական ոտնձգության մեկից ավելի ձևի՝ տղամարդկանց 6 %ի համեմատ:

Ստորև թվարկված սեռական ոտնձգությունների մի քանի տարբեր ձևերից

որո՞նց եք ենթարկվել  քաղաքացիական  ծառայության  ընթացքում 

(«այո» պատասխանների տոկոսը)

Կանայք ավելի հաճախ են ենթարկվում սեռական ոտնձգությունների մեկից ավելի ձևերի, քան տղամարդիկ: Կանանց մոտ 31 %-ը հայտնել է, որ ենթարկվել է ոտնձգությունների մեկից ավելի ձևերի, մինչդեռ տղամարդկանց միայն 15 %-ն է նույնը հայտնել:

Ըստ հետազոտության, բանավոր ակնարկները և ոչ խոսքային ազդանշանները սեռական ոտնձգության առավել տարածված ձևերն են պետական ծառայության մեջ: Ոչ ֆիզիկական և բանավոր ոտնձգությունները, ինչպիսիք են բացահայտ ակնարկները, անձնական կյանքի վերաբերյալ հարցերը, հայացքները, կատակները, ժեստերը և ժամադրության դուրս գալու անցանկալի հրավերները, հիմնականում կրկնվող բնույթ են կրում:

Կանայք և տղամարդիկ տարբեր պատկերացումներ ունեն այն մասին, թե ինչը կարելի է համարել սեռական ոտնձգություն: Օրինակ, անցանկալի հայացքը հարցված տղամարդկանց 61 %-ն է համարում սեռական ոտնձգություն, մինչդեռ կանանց՝ 82 %-ը։  Ընդհանուր առմամբ, տղամարդիկ ավելի քիչ են, քան կանայք, հակված  համարելու երկիմաստ ակնարկները  և անցանկալի հայացքները որպես ոտնձգություն:

Սեռական ոտնձգությունների ենթարկվելու հավանականությունը մեծանում է ոչ այնքան պաշտոնական իրավիճակներում, ինչպիսիք են գործուղումների, թիմային ուսուցումների և կորպորատիվ երեկույթների ժամանակ:

Հետազոտության մասնակիցների  համաձայնել են, որ շատ դեպքերում ոտնձգություն կատարողը ղեկավար է, ով հիմնականում տղամարդ է, մինչդեռ սեռական ոտնձգության թիրախում են սովորաբար հայտնվում գեղեցիկ արտաքինով, լավ հագնված երիտասարդ կանայք են կամ ամուսնալուծված կանայք, ովքեր ավելի ցածր կարգավիճակ ունեն ծառայության մեջ, մասնագետներ, քարտուղարներ և ստաժորներ:  

Սեռական ոտնձգությունների ենթարկված կանանց  74%-ը որպես  մեղավոր են ճանաչել  տղամարդ գործընկերոջը, 40 %-ը նշել է մենեջերին կամ աշխատանքային ղեկավարին:

Տղամարդկանց կողմից գերակշռող աշխատավայրերը, ինչպիսիք են իրավապահ մարմինները, սեռական ոտնձգության ավելի բարձր ռիսկեր ունեն: Եվ հակառակը, սեռական ոտնձգության սպառնալիքներն ավելի քիչ են այն հաստատություններում, որտեղ կանայք ղեկավար պաշտոններ են զբաղեցնում:

ԻՆՉՊԵ՞Ս ԵՆ ՀԱՐՑՎԱԾՆԵՐԸ ՎԵՐԱԲԵՐՎՈՒՄ ՍԵՌԱԿԱՆ ՈՏՆՁԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ

 Պետական ​​ծառայողների ճնշող մեծամասնությունը իրազեկված է սեռական ոտնձգություն երևույթի մասին, սակայն գործնականում հանդուրժողական վերաբերմունք է ցուցաբերում այդ երևույթի նկատմամբ:

• Հարցվածների 86%-ը ոտնձգություն է որակել սեռական բնույթի մեկնաբանությունը,
• 90%-ը՝ սեռական բնույթի կատակները, 
• 98%-ը՝ անհարկի ֆիզիկական հպումը,
• 91%-ը՝ աշխատանքում առաջխաղացման համար ժամադրելը:

Ստորև թվարկված իրավիճակներից  որո՞նք եք որակում որպես  «սեռական ոտնձգություն»

(«այո» պատասխանների տոկոսը)

Թեև քաղծառայողները տեսականորեն տեղյակ են սեռական ոտնձգություն երևույթի մասին և հստակ մատնանշում են դրա դրսևորման ձևերը, սակայն գործնականում հարցվածներից շատերն աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունը համարում են սովորական բան։ Օրինակ՝ անպատշաճ ակնարկները կամ կատակներն ընդունվում և համարվում են բնականոն, քանի որ աշխատակիցները դա չեն ընկալում որպես անցանկալի պահվածք: Հիմնվելով հասարակության մեջ հաստատված նորմերի վրա՝ շատ պետական ​​ծառայողներ սեռական ոտնձգությունն ընկալում են որպես աշխատանքային մշակույթի մի մաս:

Յուրաքանչյուր հինգերորդ հարցված համաձայնել է, որ կանայք հաճախ խրախուսում են ղեկավարների սեռական հետաքրքրությունները՝ իրենց աշխատանքային կարգավիճակը բարելավելու նպատակով: Մասնավորապես, հարցված տղամարդկանց 16%-ը համոզված է, որ սեռական ոտնձգության ենթարկված կանայք իրենց վարքով դրդում են սեռական ոտնձգության։

Հարցվածների 1/3-ը կամ 31%-ը նշել է, որ գրավիչ կանայք պետք է ակնկալեն սեռական հարաբերություններ աշխատավայրում։ Հարցվածների միայն 53%-ը չի համաձայնել, որ գրավիչ կանայք պետք է ակնկալեն սեռական «առաջխաղացումներ»:

Կանայք և տղամարդիկ տարբեր կերպով են ընկալում խնդրի լրջությունը: Կանանց մեծամասնությունը (93 %) կարծում է, որ սեռական ոտնձգությունը լուրջ սոցիալական խնդիր է, մինչդեռ տղամարդկանց միայն 44%-ն է նույն կերպ մտածում:

Դրա հետ մեկտեղ հարցված պետական ​​ծառայողների մեծամասնությունը համաձայնել է, որ աշխատավայրում սեռական ոտնձգություններին պետք է լուրջ վերաբերվել (98 %), և որ այդ երևույթը պետք է խստորեն պատժվի (95 %):

Կանայք, երիտասարդ հարցվածները և նրանք, ովքեր 20 տարուց պակաս են աշխատել պետական ծառայության համակարգում, ավելի քիչ են հակված ներելու սեռական ոտնձգությունները։

ԱԿԱՆԱՏԵՍՆԵՐԸ ՍՈՎՈՐԱԲԱՐ ՉԵՆ ՄԻՋԱՄՏՈՒՄ

Հարցման արդյունքները վկայում են, որ սեռական ոտնձգությունների դեպքերի մեծ մասն աննկատ է մնում կողմնակի անձանց կողմից: Սեռական ոտնձգությունների ենթարկված հարցվածների միայն մեկ հինգերորդն է ասել, որ միջադեպին ներկա է եղել մեկ ուրիշը:

Մինչդեռ հարցվածների գրեթե կեսը՝ 47%-ը հայտնել է, որ այս կամ այն ձևով ականատես է եղել սեռական ոտնձգությունների, այդ թվում՝ 39%-ն այդ մասին իմացել է ուրիշի պատմածով, 31%-ը լսել է անմիջապես տուժած անձից, իսկ 14%-ն անձամբ ականատես է եղել նման միջադեպերի:

Ականատեսների թվում կանայք ավելի շատ են, քան տղամարդիկ: Կանանց 52%-ն է տեսել կամ ականատես եղել սեռական ոտնձգությունների՝ տղամարդկանց 38%-ի համեմատ:

Կառավարման կենտրոնական մարմինների աշխատողների կեսից ավելին՝ 55%-ն է եղել ականատես, մարզային մարմիններում սեռական ոտնձգությունների ականատես է եղել հարցվածների 38%-ը:

Ականատեսներից միայն 3%-ն է հայտնել միջադեպի մասին, 6%-ն ասել է, որ իրենք ոչինչ չեն արել, մեծամասնությունը (62 %) ասել է, որ զոհին էմոցիոնալ աջակցություն է ցուցաբերել։

 Հարցազրույցները ցույց են տվել, որ ականատեսների անգործությունը կարող է բացատրվել նրանով, որ նրանք համոզված չեն, թե արդյոք այն, ինչին ականատես են եղել, ոտնձգություն է։ Հասարակության ընդհանուր վերաբերմունքը զեկուցման նկատմամբ, ներառյալ այն մտահոգությունը, որ դա կարող է որակվել որպես անձնական կյանքին միջամտություն, ավելի է խանգարում ականատեսներին միջամտելու:

Ականատեսներն ավելի հավանական է միջամտեն, երբ սեռական ոտնձգություն կատարողը նույն աստիճանի մարդ է: Եթե ​​վերադասն է ներգրավված, ականատեսները սովորաբար չեն միջամտում:

ՀԱՂՈՐԴԵ՞Լ ԱՇԽԱՏԱՎԱՅՐՈՒՄ ՍԵՌԱԿԱՆ ՈՏՆՁԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ, ԹԵ՞ ՈՉ

Թեև քաղծառայողները տեսականորեն կարող են տեղյակ լինել սեռական ոտնձգության երևույթի մասին և դրական վերաբերմունք ունեն սեռական ոտնձգությունների մասին հայտնելու նկատմամբ, նրանք գործնականում ավելի քիչ հավանական է բացահայտեն այն:

 Հարցվածների մեծամասնությունը համաձայնել է, որ քաղծառայողներն իրավունք ունեն հաղորդել աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունների մասին (94 %), իսկ մոտ 80%-ը համաձայնել է, որ աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունների մասին հայտնելը բռնությունը դադարեցնելու արդյունավետ միջոց է: Տվյալները սակայն փաստում են, որ այս վերաբերմունքը գործնականի չի վերածվում, և պետական ծառայության մեջ սեռական ոտնձգությունների դեպքերի մեծ մասը չի հաղորդվում:

Միևնույն ժամանակ, քաղծառայության մեջ աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունների մասին հաղորդումը համարվում է բացասական հետևանքներ մարդու կարիերայի վրա: Հարցման մասնակիցների 34%-ը համաձայն է, որ նրանք, ովքեր հայտնում են սեռական ոտնձգությունների մասին, վատ վերաբերմունքի վտանգի առաջ են կանգնում, իսկ 24%-ը համակարծիք է, որ սեռական ոտնձգությունների մասին հաղորդումը հանգեցնում է աշխատավայրում թշնամանքի:

 Հարցազրույցի ժամանակ հարցվածները որպես զեկույց ներկայացնելու հիմնական խոչընդոտներ են նշել տեղեկատվության պակասն այն մասին, թե ինչը կարող է որակվել որպես սեռական ոտնձգություն, պատասխանատվության մեխանիզմների բացակայությունը, գաղտնիության վերաբերյալ մտահոգությունները և հաստատությունների նկատմամբ վստահության բացակայությունը:

 Այլ մտահոգությունները ներառում են անձնական գործոններ, ինչպիսիք են սեռական ոտնձգություն կատարողի կողմից հաշվեհարդարի վախը, ամոթի կամ մեղքի զգացումը, ծառայողական առաջխաղացման նկատառումները, ընտանեկան խնդիրները և գործընկերների ու լայն հասարակության կողմից աջակցության բացակայությունը:

Ի՞ՆՉ ԱՆԵԼ

Հետազոտության հեղինակները նշում են, որ չնայած Վրաստանը ակնհայտ առաջընթաց է գրանցել կանանց նկատմամբ բռնության դեմ պայքարի գործում և գենդերային հավասարությանն ուղղված օրինաստեղծ աշխատանքում, սեռական ոտնձգությունների վերաբերյալ ահազանգերի թիվը շարունակում է մնալ խիստ ցածր։ Գործատուների մեծ մասը չունի այդ երևույթի դեմ բողոքների մեխանիզմներ, ուսումնասիրության պահին տասը նախարարություններից միայն մեկը՝ պաշտպանության նախարարությունն է ունեցել սեռական ոտնձգությունների վերաբերյալ բողոքների ներքին մեխանիզմ։

Վերլուծելով ուսումնասիրության արդյունքները՝ զեկույցի հեղինակները մի քանի առաջարկներ ու խորհուրդներ են ներկայացրել։ Օրինակ՝ հարցման մասնակիցներին երբ հարցրել են՝ ինչպե՞ս է հարմար սեռական ոտնձգության մասին ահազանգելը, քաղծառայողների մեծ մասը նշել է՝ ներքին կարգով։ Սա նշանակում է, որ սեռական ոտնձգությունների կանխման ներքին մեխանիզմներ պետք է ներդրվեն պետական կառավարման մարմիններում։

Զեկույցի հեղինակները կարևորել են աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունների, դրանց օրենսդրական կարգավորումների ու հետևանքների մասին իրազեկման աշխատանքները։ Հանրային պաշտպանի գրասենյակը և սեռական ոտնձգությունների մասին հայտնելու հատուկ մեխանիզմը համարվում են քաղծառայության ընթացքում սեռական ոտնձգությունների մասին ահազանգելու ամենահարմար միջոցները:

Բացի այդ, քաղծառայության կազմակերպությունները պետք է ապահովեն, որ բարձրաստիճան պաշտոնյաները՝ որպես դերակատարներ, զգայուն լինեն խնդրի նկատմամբ։ Խորացված հարցազրույցները ցույց են տվել, որ քաղծառայողներն ավելի լավ են գիտակցում սեռական ոտնձգությունները, երբ իրենց ղեկավարները խնդրին լրջորեն են վերաբերվում։

 Ըստ զեկույցի՝ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Վրաստանում պետական ծառայողները դրական են վերաբերվում սեռական ոտնձգությունների մասին հայտնելու դեպքերին, մյուս կողմից՝ ահազանգերը շատ քիչ են։ Նման դեպքերի մասին ահազանգելու պրակտիկան խրախուսելու համար առաջարկվում է իրականացնել արշավներ։ Ու քանի որ «գաղտնիության» հանգամանքը եղել է ահազանգելու հիմնական խոչընդոտը, հեղինակներն առաջարկում են անել ամեն բան, որպեսզի պաշտպանվի սեռական ոտնձգությունների ենթարկված անձանց, ինչպես նաև ոտնձգությանն ականատեսների գաղտնիությունը։

Քաղծառայողների և փորձագետների հետ հարցազրույցները վկայում են՝ այն կազմակերպություններում, որտեղ կանայք զբաղեցնում են բարձր պաշտոններ, սեռական ոտնձգություններն ավելի քիչ են տարածված։ Զեկույցի հեղինակները կարծում են, որ կանանց բարձր պաշտոններում լինելը կկանխարգելի սեռական ոտնձգությունները։

Հետազոտությանն ամբողջությամբ կարելի է ծանոթանալ այստեղ: 

Հ. Կարապետյան