Դաջված կանայք, դաջված ճակատագրեր…/ ֆիլմ

«Հիշում եմ` տատիկս սպիտակ ձեռնոցներ ուներ, որոնց տակ թաքցնում էր ձեռքերի դաջվածքները: Իրականում դաջել էին ոչ միայն նրա ձեռքերը, այլև նրա կյանքն էին դաջել` հիշողության մեջ թողնելով մղձավանջի, սարսափի վախի և ամոթի դրոշմ: Ու քանի~ քանի~ նման դաջված ճակատագրեր կան, որոնց մասին մենք չգիտենք, որոնց մասին դեռ պետք է պատմենք…»,  – պատմում է  շվեդահայ ռեժիսոր Սյուզան Խարդալյանը, որը այս օրերին Երևանում է և Մոսկվա կինոթատրոնում առաջին անգամ  ներկայացնում է հայ հանդիսատեսին իր փաստագրական «Տատիկիս դաջվածքները» ֆիլմը: Այն, ի դեպ, արդեն ցուցադրվել է ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի, Թուրքիայի մի շարք քաղաքներում՝ արժանանալով  բուռն արձագանքների:

Ֆիլմը, ինչպես հայտնի է,  պատմում է Հայոց ցեղասպանության մղձավանջի միջով անցած հայ կանանց դաժան ճակատագրերի մասին է ու բացահայտում է այդ տարիներին նրանց մարմինների վրա բռնի կերպով արված դաջվածքների առեղծվածը: Ռեժիսորն իր անձնական պատմության միջոցով ներկայացնում է հազարավոր հայ կանանց ճակատագրեր:

Հայ կանանց, այդ թվում իր մեծ մայրիկի տանջանքներն ու դաջվածքները հեղինակի աչքի առաջ են եկել Ռուանդայի ցեղասպանության վերաբերյալ վկայություններն ու նյութերն ուսումնասիրելիս:

«Ես շատ շփոթվեցի, երբ լսեցի Ռուանդայի պատմությունները: Մի պահ ինձ թվաց, թե նույն պատմություններն են, ինչ լսել էի Հայոց Ցեղասպանության մասին: Երբ մի կին պատմում էր, թե ինչպես հղի կնոջ փորը պատռել են, պտուղը հանել ու դրանով գնդակ խաղացել…Այդ բոլորը մենք էլ ենք լսել, չէ՞: Իմ ուշադրությունը  գրավեց հատկապես գերմանացի միսիոների կողմից արված լուսանակարը. մի շատ տխուր կին, ձեռքերը փորի վրա դրած: Այս նկարը ինձ շփոթեցրեց մի պահ: Հետո հասկացա, որ այդ դաջվածքները շատ ծանոթ են ինձ, ես մի տեղ տեսել եմ, ինքնաբերաբար հիշեցի տատիկիս, ում 20 տարի է` արդեն հիշողությունիցս ջնջել էի»,-  հայ լրագրողներին ֆիլմի նախապատմությունը ներկայացրեց Սյուզանը:

Ծանոթանալով Ռուանդայի ցեղասպանությունից հետո արված մի շարք ուսումնասիրություններին, որտեղ առաջ էր քաշվում այն թեզը, թե ցեղասպանության ընթացքում կանանց բռնաբարելը զինվորական ռազմավարության մի մասն էր կազմում,  Սյուզանը նաև հասկանում  է, որ նույն այդ ռազմավարությունը իրականացվել է նաև հարյուր տարի առաջ՝ Հայոց ցեղասպանության օրոք: Այսինքն թշնամուն բացի ֆիզիկապես վերացնելուց նաև գենետիկորեն փչացնելու, վերացնելու, գեներով հաղթելու միտում կար: Ցեղասպանության ընթացքում հայ կանայք, որոնք ուղղակի թիրախ էին, բռնաբարվեցին, առևանգվեցին, օգտագործվեցին: Ու  եթե հայ տղամարդիկ սպանվեցին ապա տասնյակ հազարավոր հայ կանայք, որոնք շարունակում էին ապրել, գիտակցում էին, որ նման ձևով ապրելը նշանակում էր ամեն օր մեռնել:

Ռեժիսորն ասում է, որ դրանից հետո ֆիլմը բոլորովին այլ ուղղություն է ստանում: Հիշում է իր տատիկին, ում իրենք չէին սիրում: «Նա մեզ չէր գրկում, չէր համբուրում, ատում էր հատկապես գեղեցիկ աղջիկներին: Հաճախ էր կրկնում, թե գեղեցկությունը ձեզ չի փրկի»,-պատճառները ներկայացնում է Խարդալյանը: Մայրն է օգնել տատու անցած ճանապարհը ներկայացնել, պատմել է ամուսնու մոր նկատմամաբ իրականացրած դաժանությունների մասին,  բայց միաժամանկ խնդրել ու հորդորել, որ դրանք չհրապարակվեն` ամոթ է:

Նրա խոսքով, ինքն էլ ահավոր ամոթ է զգացել, երբ իմացել է, որ տատիկը բռնաբարված է: «Ամոթ էի զգում: Կարծես այդ արարքն իմ նկատմամբ էին արել: Սա գրքի մեջ գրված մի բան չէ, սա քո հարազատն է, որին 25 տարի ամեն օր տեսել ես»,-պատմում է նա:

Դրա համար էլ ֆիլմի մեջ արծարծվում է նաև այն միրքը, թե ինչպես են ցեղասպանության մղձավանջը վերապրածներն իրենց կամքից անկախ գենետիկորեն սերունդներին փոխանցել նաև ամոթը: «Մեր ընտանիքի մեջ բոլորը ամոթ են զգում մի բանի համար, որի համար մեղավոր չեն: Ու մեր սերունդների ճակատին խարանված այս ամոթը մնում է մեզ հետ և չի թողնում, որ մենք խոսենք այս մասին: Տատիկիս լռության պատճառը նույնպես ամոթն էր», – ասում է նա,  ցավ ապրելով, որ  չի նկարահանել այս  ֆիլմը տատիկի կենդանության օրոք և այդքան ուշ  է իմացել նրա  անցյալի սոսկալի գաղտնիքը:

«Եղեռնի ժամանակ կանանց ճակատագրի մասին հայ գրականության մեջ շատ քիչ վկայություններ կան: Ես էլ իմ առաջին` «Վերադարձ դեպի Արարատ» ֆիլմի պարագայում այդ ասպեկտը շրջանցել եմ: Իհարկե, գրել էի. «կանանց բռնաբարել են» ու անցել այդ թեման: Բայց ի՞նչ եղավ նրանց հետ, հատկապես վերապրողների հետ: Նրանք տարիներ շարունակ ինքնամերժումի մեջ են ապրել: Հատկապես հետաքրքիր է Վահե Թաշճյանի ուսումնասիրությունը , որտեղ խոսվում է այն մասին, թե ինչպես հայ կանայք, որոնք վերադարձել են հայության գիրկը , մերժվում էին հայ տղամարդու կողմից»,- պատմում է  ռեժիսորը, նշելով, որ Ֆիլմը նկարահանելիս հոգեկան ծանր ապրումներ է ունեցել, եղել է մի պահ նույնիսկ, երբ ցանակացել է այլևս չշարունակել:  «Ցնցված էի փաստաթղթերը նայելիս, որովհետև որոշ աղջիկների տարիքը տատանվում էր 8- 12-ը»,  -ասում է նա:

Ուսումնասիրելով դաջվածքները, Սյուզանը պարզել է, որ ամեն մի ցեղախումբն իրենն ունի ու իր ձեռքն ընկած կնոջ դեմքին, ճակատին, ձեռքերին իր դաջվածքն է թողել: Հետո նաև փորձել է ուսումնասիրել դաջվածքներով կանանց հետագա ճակատագրերը:

«Դեռ 1919 թվականին «Նյու Յորք  Թայմս»-ում հոդված կա, որ հազարավոր հայ աղջիկներ, ովքեր դաջված են, տարվում էին Կուբա, որովհեըև ոչ մի երկիր չի ցանկացել նրանց ընդունել, այստեղից էլ հետագայում տեղափոխվում են Ֆրեզնո:  Երբ ես Ֆրեզնոյում մարդկանց այս մասին հարցնում էի, պատասխանում էին` հա, շատ սովորական երևույթ է, ամերիկացիները նույնիսկ դաջված հայ կանանց կոչում էին «the blue lips»` կապույտ շրթնավորները: Խոսել եմ նրանց ընտանիքների հետ, ընտանիքները խիստ լռություն էին պահանջում, ինչպես և իմ ընտանիքի համար՝ այդ դաջվածքները ամոթ էին»,-ասում է ֆիլմի ռեժիսորը:

Սյուզանը խոստավոնում է, որ ֆիլմի ընթացքում ու դրանից հետո փոխվել է տատիկի հանդեպ վերաբերմունքը: «Ես հիմա հասկանում եմ նրան: Շատ գեղեցիկ աղջիկ է եղել, երեսը ցեխ է քսել, որ փրկվի, բայց դա էլ իրեն չի օգնել: Չեմ ուզում սուտ խոսել, չեմ սիրում, հետմահու ինչպես կարող ես մարդու սիրել: Բայց ամբողջապես վերաբերմունքս փոխվել է: Զղջումի զգացումը կա, ինչու էինք վատ վերաբերվում նրա: Նա մեզ ոչինչ չէր պատմում, սառն էր և այդ սառնությունը մեզ վիրավորում էր», -անկեղծանում է ռեժիսորը:

Հ. Կարապետյան

Ֆիլմը  ամբողջությամբ  կարող եք դիտել այստեղ.