«Երևելի տիկնանց դարը»` գիրք, որը շատ ու շատ կարծրատիպեր է կոտրում

Վերջին շրջանում գենդերային հավասարությանը վերաբերող հարցերի շուրջ  ծավալված բուռն քննարկումների համատեքստում «Անկախ»-ը  զրուցել է բանասիրական գիտությունների թեկնածու Անահիտ Հարությունանի հետ, ում  հեղինակությամբ դեռեւս 2005-ին  լույս է տեսել «Երևելի տիկնանց դարը» գիրքը: Այդ աշխատությունում ներկայացված է XIX դարի և XX դարասկզբի հայ կանանց հասարակական գործունեությունը: Այս գրքի շնորհիվ շատ ու շատ կարծրատիպեր են կոտրվում Հայաստանում կանանց ու տղամարդկանց իրավահավասարության ավանդական պատկերացումների վերաբերյալ:

–          Տիկին Հարությունյան, ե՞րբ եք առաջին անգամ առնչվել գենդերային հավասարության եզրույթին և ինչպե՞ս եք այն ընդունել:

– Գենդերային ուսումնասիրություններին առնչվել եմ 1997 թ., երբ գործող լրագրող էի: Այդ ժամանակ ՄԱԿ-ը լրագրողների համար կազմակերպել էր սեմինար, թե ինչպես պետք է լուսաբանել գենդերային թեմաները: Սեմինարի ընթացքում շատերն էին դեմ արտահայտվում այդ երևույթին, ասում, թե դա արևմուտքից է ներխուժել, որպեսզի քայքայի մեր ավանդական ընտանիքը, և այլն: Ես շատ հանգիստ էի լսում, և երբ դասավանդողներն ինձ հարցրին, թե ինչ եմ մտածում, ասացի, որ ինձ համար դեռևս նոր բան չի ասվել: Ասացի` միգուցե բառն է նոր` գենդեր, բայց գաղափարներն ու մտքերը վաղուց եմ կարդացել մեր  անցյալի մամուլում, քանի որ նախկինում գիտական գործունեությամբ եմ զբաղվել և քաջ գիտեմ մեր մամուլը: Դասավանդողները զարմացան: Հետագա շփումներից հետո ինձ հրավիրեցին միջազգային գիտաժողովի: Ես ներկայացրի  մեր ամենափայլուն թերթերից մեկի` «Մշակի» հիմնադիր և խմբագիր Գրիգոր Արծրունու գործունեությունը: Այդ ժամանակ էլ  առաջարկ ստացա և սկսեցի զբաղվել այդ թեմայով, որի արդյունքը եղավ «Երևելի տիկնանց դարը» աշխատությունը:

–          Ի՞նչ կարծրատիպեր են կոտրվում այդ գրքով:

– Այն, որ ասում են, թե իբր մեր ազգային մենթալիտետը ուրիշ է, տղամարդը կնոջը պետք է իշխի, կինը ենթարկվի, և այլն: Պատմական փաստերով  ցույց տվեցի, որ դա ճիշտ չէ. մեզ մոտ միշտ հավասարություն է եղել, կինը երբեք ստորադաս վիճակում չի եղել, ընդհակառակը` շատ պատվավոր տեղում, և հայ ընտանիքում շատ ճիշտ դերաբաշխում է եղել, որի շնորհիվ էլ ընտանիքն ամուր էր:

Ինձ համար շատ կարևոր էր, որ այդ ամենը իմանան հատկապես Արևմուտքում, որովհետև, երբ այնտեղից մեզ մոտ գալիս էին այդ թեմաներով սեմինարներ անցկացնելու, մեզ  նայում էին որպես հետամնաց, նոր զարգացող ցեղախմբի, իսկ ես ուզում էի ցույց տալ, որ կանանց իրավունքների առումով մենք շատ ավելի առաջ ենք եղել, քան Եվրոպան:

–  Այսինքն` մեր կանանց իրավունքները շատ ավելի պաշտպանված էին, քան եվրոպացի կանանց իրավունքնե՞րը:

– Փաստը մնում է փաստ, որ ամբողջ Արևմուտքի պատմությունը եղել է նաև կանանց իրավունքների պայքարի պատմություն, և այն իրավունքները, որ Արևմուտքի կանայք այսօր ունեն, բառի բուն իմաստով, արյան գնով են նվաճել: Իսկ Հայաստանում կանայք չեն պայքարել իրենց իրավունքների համար, բայց ոչ այն պատճառով, որ շատ կրավորական կամ ստրկամիտ են եղել, այլ առիթ չեն ունեցել պայքարելու: Ինչո՞ւ պայքարեին, եթե դա իրենց տրված էր: Մի հետաքրքիր փաստ. երբ որոշ զարգացած եվրոպական երկրներում մինչև XX դարի կեսերը նույնիսկ կանայք դեռ ընտրելու իրավունք չունեին, Հայաստանում առաջին հանրապետության ստեղծման ժամանակ` 1918 թ., նույնիսկ հարց չի ծագել` կանայք ունե՞ն ընտրելու իրավունք, թե ոչ: Այդ ժամանակ մեր կանայք և՛ ընտրել են, և՛ ընտրվել, և երեք հոգի մտել է խորհրդարան:  Սա է մեր մտածողությունը: Եթե այդպիսին չլինեինք, ամբողջ XIX դարում մեր մամուլում չէր իշխի կանանց հարցը:

–          Ի՞նչ էր նշանակում այդ ժամանակ կանանց հարցը մեր` հայերիս համար:

– Այդ ժամանակ Եվրոպայում «մոլեգնում» էր ֆեմինիզմը` այն էլ արմատական, և այդ ագրեսիան բնական էր, որովհետև ինչքան ճնշված ես, այնքան ագրեսիվ ես: Բայց այդ ալիքը Հայաստան չհասավ, կողքով անցավ-գնաց, թեպետ մեր մամուլի մշակները քաջատեղյակ էին Եվրոպայի զարգացումներին: Հայաստանում «կանանց հարցն» ուրիշ բովանդակություն ուներ: Երբ մեր ազգի մեծերն ազգային-ազատագրական պայքարի ծրագիր մշակեցին, անմիջապես  առաջ եկավ լուսավորության խնդիրը, առանց որի ազգին հնարավոր չէր համախմբել:  Եվ հենց այդ ժամանակ էլ առաջ քաշվեց կանանց հարցը: Որոշեցին, որ կրթության հարցը լավագույնս կարող են լուծել կանայք, ուստի առաջին հերթին մտածեցին կրթել կանանց: Եվ ամբողջ Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանում սնկի պես սկսեցին իգական դպրոցներ բացվել: Դա մի հզոր շարժում էր, որն արդարացրեց իրեն: Երբ աղջիկներն ավարտում էին դպրոցը, սկսում էին կազմակերպություններ հիմնել, որոնց 90 տոկոսը զբաղվում էր կրթական հարցերով: Այդ կանայք հայ կրթության պատմության մեջ խոր հետք են թողել: Փաստորեն, ինչպես հայ ընտանիքներում, այնպես էլ համազգային մակարդակով էր ճիշտ դերաբաշխում կատարված: Մեր մեծերը բացահայտ ասում էին` առանց կանանց մենք ոչինչ ենք: Արծրունին ասում էր` իմացեք, եթե որևէ գաղափար կանայք ընդունեն, կկատարվի, եթե ոչ, ապա ձեռք քաշեք, չի կատարվի:

–           Կանանց իրավունքների հարցերը հայ մամուլում, բացի Արծրունուց, էլ ովքե՞ր են այդ ժամանակ բարձրացրել:

– Մեսրոպ Թաղիադյանը, Հովհաննես Հիսարյանը, Ստեփանոս Նազարյանցը, Միքայել Նալբանդյանը, Ստեփան Ոսկանը, Սրբուհի Տյուսաբը, Մատթեոս Մամուրյանը… Ո՞ր մեկն ասեմ: Րաֆֆին, օրինակ, մի հոյակապ աշխատություն ունի` «Հայ կինը»: Կամ Ավետիք Արասխանյանը` «Մուրճի» խմբագիրը, որ թեպետ չի զբաղվել կանանց հարցով, ինչպես մյուս մտավորականները, բայց մի ապշեցուցիչ հոդված ունի` «Կինը հասարակության մեջ», որում կան գաղափարներ, որոնց միջազգային հանրությունը հասավ XX դարի երկրորդ կեսին` կանանց հարցերին նվիրված չորս համաշխարհային խորհրդաժողովներից հետո միայն: Արասխանյանն ասում էր. հիշեք` սա նախ և առաջ մարդու իրավունքի հարց է, ոչ թե կնոջ և տղամարդու առաջնության կամ արժանիության: Ասում էր` նայեք, եթե որևէ պետություն կամ ազգ զարգացող ու հարատևող է, ուսումնասիրեք և կտեսնեք, որ այնտեղ կինը լավ վիճակում է, և այն պետությունը, որտեղ կինը լավ դիրքում է, իրավունքները ոտնահարված չեն, այդ պետությունն իր ապագայի մասին է մտածում, նայում է առաջ:

–          Ի՞նչ են ասում այսօրվա ուսումնասիրողները:

– Այսօրվա ուսումնասիրողներն ասում են` ամենաթանկ բանը մարդկային կապիտալն է, և պետք է հավասարապես օգտագործել մարդկության կեսի` կանանց ռեսուրսները, ոչ թե կրթել, դաստիարակել, փող ծախսել, հետո էլ ասել` գնա նստիր տանը և միայն ճաշ եփիր ու երեխա պահիր: Այն էլ այս մրցավազքի դարում: Մեր նոր քաղաքակրթության նպատակն այն է, որ ինչ օրենքներ ընդունվում են, հավասարապես հաշվի առնվեն երկու սեռերի շահերը` և՛ տղամարդու, և՛ կնոջ: Հիմա, օրինակ, ուսումնասիրողները զբաղված են տղամարդկանց խնդիրներով: Ուզում են հասկանալ` ինչո՞ւ են կանանցից 10-12 տարով պակաս ապրում: Պարզվում է` նրանք հոգեկան տառապանքների են մատնվում, երբ չեն կարողանում ներկայիս պայմաններում իրացնել ավանդաբար իրենց վերապահված ընտանիքը կերակրողի դերը, չեն արդարացնում հասարակության սպասումները:

–          Այսօր հենց միայն գենդեր եզրույթը հանրության որոշ շերտերում սվիններով  է ընդունվում: Ի՞նչն է պատճառը, և ի վերջո, ո՞րն է այդ բառի ճիշտ բացատրությունը:

– Գենդեր նշանակում է սեռ: 1969 թ. ամերիկացի գիտնական Ստոլլերն առաջարկեց այդ տերմինը` փոխ առնելով անգլերենի քերականությունից, որպեսզի մենք անընդհատ չկրկնենք, որ խոսքը ոչ թե կենսաբանական էակների մասին է, այլ կնոջ ու տղամարդու մասին`  որպես հասարակական էակների, հասարակության մեջ նրանց դիրքի, փոխհարաբերությունների մասին: Գենդերը մշակութային  հարացույց է: Ավանդաբար ազգերի մեծ մասի մշակույթներում, օրինակ` տղային ասում են` դու տղա ես, ուրեմն ուժեղ ես, իսկ աղջկան ասում են` դու պետք է հեզ լինես, խոնարհ լինես և այլն: Բայց պարզվում է, որ ինչ-որ մի իրավիճակում, ինչ որ մի ժամակաշրջանում դա սկսում է խանգարել կողմերից մեկին: Իհարկե, ավանդույթները պետք է պահպանել, բայց կան բաներ, որոնք ժամանակի ընթացքում  իմաստազրկվում են: Օրինակ` մեր ուսանողության տարիներին համալսարանում տաբատ հագնելն ընդունված չէր, նույնիսկ ներքին կարգադրություն կար, որ աղջիկները տաբատով համալսարան չմտնեն: Տաբատ հագնելը խռովարարության հասնող մի բան էր: Բայց հետո կյանքը ցույց տվեց, որ դա շատ պրակտիկ հագուստ է, հիմա նաև տատիկներն են հագնում:

– Շատերի մտավախությունն էլ հենց այն է, որ գենդերային հավասարությունը կարող է աստիճանաբար նոր ձևակերպումներ ու սահմանումներ ստանալ, ընդհուպ` սեռափոխության իրավունք և այլն:

– Ինչպե՞ս կարելի է գենդերը կապել միասեռականության, սեռափոխության և նման բաների հետ:  Կրկնում եմ` գենդեր նշանակում է սեռ, այսինքն` կին և տղամարդ: Դրանք շեղումներ են, որոնցով առանձին մասնագետներ պետք է զբաղվեն: Իսկ գենդերային հավասարությունը ենթադրում է այնպիսի իրավիճակ, որտեղ կնոջ և տղամարդու բնականոն հարաբերությունները խաթարված ու շեղված չեն, որտեղ հավասարակշռություն կա, ներդաշնակություն կա: Եթե կուզեք` գենդերը, փաստորեն, միասեռականության դեմ է, որովհետև պայքարում է, որ որևէ ոլորտում չլինեն միայն տղամարդիկ, կամ միայն կանայք, որովհետև այդ դեպքում ոչ բնականոն, հիվանդագին վարքագծեր են առաջանում: Վերջապես, գաղտնիք չէ, քաղաքականությունը  մեր երկրում տղամարդկային դեմք ունի, բոլոր առանցքային տեղերում տղամարդիկ են: Է, լա՞վ է, գո՞հ ենք:

Միգուցե օրենքում ոմանց կարծիքով անհաջող կամ երկիմաստ ձևակերպումներ կան, որոնք ճիշտ չեն ընկալվում: Քննարկենք: Բայց դրա պատճառով չի կարելի հարձակվել դրանով զբաղվող կազմակերպությունների վրա, որոնց մի մասը, ի դեպ, գիտական մակարդակով է զբաղվում:  Կարծում եմ` այս ընդվզման հիմքը օրենքը չէ, այն ընդամենը պատրվակ է ծառայում: Որտե՞ղ էին այդ պայքարողները, երբ գենդերային քաղաքականության պետական հայեցակարգ էր ընդունվում: Դրա հիման վրա նույն մեր կառավարությունը կազմել է ռազմավարական ծրագիր, որի մեջ մտնում է նաև օրենքի ընդունումը: Դեռ 1993 թ., երբ դեռ Հայաստանում գենդեր բառն էլ չգիտեին, մեր երկիրը վավերացրել է Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան, որն այս ամենի հիմնաքարն է: Էնպես որ` գնացքը վաղուց է գնացել:

Ի դեպ, երբեք չեմ նկատել, որ մեր ժողովուրդն ինչ-որ բանի դեմ պայքարելիս նման ավերիչ, կործանիչ ու ագրեսիվ կոչերով հանդես գա: Ես շատ լավ հասկանում եմ, թե քամին որտեղից է փչում,  հարկ էր, որ այս պահին ժողովրդի ուշադրությունը շեղվեր շատ ավելի լուրջ խնդիրներից, և նկատի ունենալով մեր ազգային մտածելակերպը` ընտանիքի պաշտամունքը, պատվեր տվողները ճիշտ հաշվարկ են արել:  Սակայն մի կարևոր բան հաշվի չեն առել` ճշմարտությունը երկար ժամանակ պարկում չես թաքցնի: Բայց սա արդեն ուրիշ խոսակցության նյութ է: Ամեն ինչ` իր ժամանակին:

 Զրույցը վարեց` Անի Գասպարյանը

Աղբյուրը՝ Անկախ թերթ

Կարդացեք  Անահիտ Հարությունյանի  այլ նյութերը մեր կայքում.

Կանանց հանդեսներ. մեր անցյալն ու սնգուրված ներկան

«Կինը, որ Սիպիլ կստորագրե, պարծանքն է իր սեռին»

Հայկանուշ Մառք. «Պիտի կրենք մեր պատասխանատվությունը, պիտի ստեղծենք մեր իրավունքները»…

Սրբուհի Տյուսաբ. «Պարզապես Հայուհի մ’եմ»